Een dissociatieve stoornis is een psychische aandoening waarbij je tijdelijk of langdurig het contact met jezelf, je gevoelens, je herinneringen of je omgeving kwijtraakt. Alsof je ‘uit jezelf treedt’, in een waas leeft, of het leven als een soort film beleeft waarin jij de hoofdrol speelt maar het niet echt voelt. Dissociatie is in feite een overlevingsmechanisme van je psyche – bedoeld om je te beschermen tegen overweldigende stress of trauma. Maar als deze reactie chronisch wordt, kan het je dagelijks leven gaan verstoren.

De verschillende vormen van dissociatieve stoornissen

Dissociatie is geen alles-of-niets verschijnsel. Het bestaat in gradaties: van even ‘wegdromen’ tot volledig vervreemden van jezelf of van de wereld om je heen. Binnen de psychiatrie worden de volgende dissociatieve stoornissen onderscheiden:

1. Dissociatieve identiteitsstoornis (DIS)
   Bij deze ernstige stoornis heb je het gevoel dat er meerdere persoonlijkheden of ‘delen’ in je aanwezig zijn die afwisselend de controle over je gedrag overnemen. Dit gaat vaak gepaard met geheugenverlies, verwarring en identiteitsproblemen. DIS is meestal het gevolg van langdurige, ernstige traumatisering in de vroege jeugd.

2. Dissociatieve amnesie
   Je bent (tijdelijk) belangrijke persoonlijke informatie of herinneringen kwijt, meestal rondom een traumatische gebeurtenis. Dit geheugenverlies kan enkele minuten tot jaren beslaan. Je weet bijvoorbeeld niet meer wie je bent, waar je woont of wat je hebt meegemaakt.

3. Depersonalisatie-/derealisatiestoornis
   Je voelt je vervreemd van jezelf (depersonalisatie) of van je omgeving (derealisatie). Je kunt jezelf zien alsof je in een spiegel kijkt, zonder echt verbonden te zijn met wat je ziet. Of de wereld voelt ‘nep’, mistig, ver weg. Mensen met deze stoornis weten vaak wel dat hun waarneming niet klopt, maar het voelt levensecht.

4. Andere gespecificeerde dissociatieve stoornissen (OSDD)
   Soms is er sprake van dissociatieve klachten die niet helemaal binnen de bovengenoemde categorieën vallen, maar die wel ernstig zijn. Denk aan mensen die ‘innerlijke delen’ ervaren zoals bij DIS, maar waarbij de afwisseling tussen die delen minder duidelijk is.

5. Niet-gespecificeerde dissociatieve stoornis (NGDS)
   Deze diagnose wordt gebruikt wanneer de symptomen wel op dissociatie wijzen, maar onvoldoende informatie beschikbaar is om een andere specifieke dissociatieve stoornis te diagnosticeren.

Hoe ontstaat dissociatie?

Dissociatieve stoornissen ontstaan meestal als gevolg van ingrijpende ervaringen. Vooral langdurige of herhaalde trauma’s in de vroege kindertijd – zoals mishandeling, seksueel misbruik, emotionele verwaarlozing of verlies van een ouder – kunnen aan de basis liggen. In deze situaties had je als kind geen andere mogelijkheid om met het overweldigende gevoel van onveiligheid om te gaan dan ‘uit je lijf te gaan’ of delen van de ervaring af te splitsen. Het brein gebruikt dissociatie dan als noodrem.

Maar ook op latere leeftijd kan dissociatie optreden als reactie op ernstige stress, PTSS of burn-out. Denk aan soldaten in oorlogssituaties, slachtoffers van geweld of mensen die langdurig onder hoge druk functioneren. Als het zenuwstelsel onvoldoende herstelt, kan dissociatie zich als automatische overlevingsreactie blijven herhalen – zelfs als het gevaar allang voorbij is.

Wat gebeurt er in de hersenen?

Bij mensen met een dissociatieve stoornis is er vaak sprake van ontregeling in verschillende hersengebieden. Zo is de samenwerking tussen de prefrontale cortex (je ‘rationele brein’) en het limbisch systeem (je emotionele brein) verstoord. Herinneringen aan trauma worden vaak niet als een samenhangend geheel opgeslagen, maar in losse flarden – zonder tijdsbesef, zonder context. Dit verklaart waarom sommige herinneringen ineens kunnen opduiken of juist verdwijnen.

Daarnaast zijn de hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor zelfbewustzijn, lichaamsbeleving en geheugen (zoals de hippocampus en insula) minder actief bij dissociatie. Hierdoor voelt je lichaam soms niet als van jou, en voelt je leven alsof het niet echt is.

Wat gebeurt er met het autonoom zenuwstelsel?

Het autonome zenuwstelsel – verantwoordelijk voor je automatische reacties zoals ademhaling, hartslag en stressreacties – speelt een centrale rol bij dissociatie. In normale situaties schakelt je zenuwstelsel tussen activering (sympathisch zenuwstelsel) en ontspanning (parasympathisch zenuwstelsel). Bij dissociatie zie je dat het systeem zó overweldigd is, dat het in een ‘bevriesstand’ komt: het dorsale deel van het parasympatisch zenuwstelsel wordt dominant.

Je lichaam voelt dan koud, verdoofd of afwezig. Je hartslag daalt, je spierspanning neemt af en je bewustzijn wordt troebel. Het is alsof je innerlijk uitcheckt. Deze ‘shutdown’ is biologisch bedoeld om je te beschermen tegen overweldigende emoties, maar zorgt op lange termijn voor vervreemding en klachten.